ନୂଆଖାଇ ହେଉଛି ଓଡ଼ିଶାର ପଶ୍ଚିମାଞ୍ଚଳରେ ପାଳିତ ଏକ ପାରମ୍ପରିକ ଓ ସାଂସ୍କୃତିକ ଉତ୍ସବ, ଯାହା ମୁଖ୍ୟତଃ କୃଷି ସମୃଦ୍ଧି ଓ ନୂତନ ଅମଳର ଆଗମନକୁ ସ୍ଵାଗତ କରିବା ପାଇଁ ପାଳନ ହୁଏ। ଏହା ଓଡ଼ିଶାର ସମ୍ବଲପୁର, ବରଗଡ଼, ବଲାଙ୍ଗୀର, ସୁନ୍ଦରଗଡ଼ ଓ କଳାହାଣ୍ଡି ଆଦି ଜିଲ୍ଲାମାନଙ୍କରେ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଉତ୍ସାହର ସହିତ ପାଳନ କରାଯାଏ। ନୂଆଖାଇ ଶବ୍ଦଟି ‘ନୂଆ’ (ନୂତନ) ଓ ‘ଖାଇ’ (ଖାଦ୍ୟ)ରୁ ଆସିଛି, ଯାହାର ଅର୍ଥ ନୂତନ ଅମଳର ଖାଦ୍ୟ ଗ୍ରହଣ। ଏହା ଭାଦ୍ରବ ମାସର ଶୁକ୍ଳପକ୍ଷ ପଞ୍ଚମୀ ତିଥିରେ ପାଳିତ ହୁଏ, ଯାହା ସାଧାରଣତଃ ଅଗଷ୍ଟ କିମ୍ବା ସେପ୍ଟେମ୍ବର ମାସରେ ପଡ଼ିଥାଏ।
ନୂଆଖାଇ କୃଷି ସଂସ୍କୃତି ଓ ସମୃଦ୍ଧିର ପ୍ରତୀକ। ଏହି ଉତ୍ସବ ମାଟି, ପ୍ରକୃତି ଓ କୃଷକଙ୍କ ଶ୍ରମ ପ୍ରତି କୃତଜ୍ଞତା ଜଣାଇବାର ଏକ ମାଧ୍ୟମ। ଏହାର ମୁଖ୍ୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ହେଉଛି ନୂତନ ଧାନର ଅମଳକୁ ଦେବୀ ସମଲେଶ୍ୱରୀଙ୍କୁ (ସମ୍ବଲପୁରର ପ୍ରମୁଖ ଦେବୀ) ଅର୍ପଣ କରି ତାଙ୍କର ଆଶୀର୍ବାଦ ମାଗିବା। ଏହି ଦିନ ଲୋକମାନେ ସକାଳୁ ଉଠି ସ୍ନାନ କରି ନୂତନ ପୋଷାକ ପରିଧାନ କରନ୍ତି। ଘରକୁ ସଫାସୁତୁରା କରାଯାଇ ପୂଜା ପାଇଁ ନୂତନ ଧାନରୁ ତିଆରି ଖାଦ୍ୟ, ଯଥା ଖେଚୁଡ଼ି, ପିଠା ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ପାରମ୍ପରିକ ଖାଦ୍ୟ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଏ। ପୂଜା ପରେ ଏହି ଖାଦ୍ୟ ପ୍ରସାଦ ରୂପେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ।
ନୂଆଖାଇ କେବଳ ଧାର୍ମିକ ଉତ୍ସବ ନୁହେଁ, ଏହା ସାମାଜିକ ମିଳନର ଏକ ଅବସର। ଏହି ଦିନ ପରିବାର ଓ କୁଟୁମ୍ବ ଏକାଠି ହୋଇ ଆନନ୍ଦ କରନ୍ତି। ଲୋକମାନେ ପରସ୍ପରକୁ ‘ନୂଆଖାଇ ଜୁହାର’ କହି ଶୁଭେଚ୍ଛା ଜଣାଇଥାନ୍ତି, ଯାହା ଏକ ପାରମ୍ପରିକ ଅଭିବାଦନ। ଏହା ସମାଜରେ ଏକତା ଓ ଭାଇଚାରାକୁ ପ୍ରୋତ୍ସାହନ ଦିଏ। ଗାଁରେ ନୂଆଖାଇ ସମୟରେ ସାଂସ୍କୃତିକ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ, ନୃତ୍ୟ (ଯେପରି ସମ୍ବଲପୁରୀ ନାଚ), ଗୀତ ଓ ଲୋକନାଟ୍ୟ ଆଦି ଆୟୋଜିତ ହୁଏ।
ନୂଆଖାଇର ଐତିହାସିକ ତଥା ସାଂସ୍କୃତିକ ମହତ୍ତ୍ୱ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ। ବିଦେଶରେ ଥିବା ଓଡ଼ିଆ ସମ୍ପ୍ରଦାୟ ମଧ୍ୟ ନୂଆଖାଇକୁ ଉତ୍ସାହର ସହିତ ପାଳନ କରୁଛନ୍ତି।